door Hanna Gevaert –
Frisse wind uit het oosten
Als je kijkt naar het aanbod van christelijke boeken in de Nederlandse taal, zit daar niet vaak iets bij vanuit Centraal-Europa. Toch mag de verfrissende wind uit het oosten niet genegeerd worden. We mogen dankbaar zijn voor de vertaling van het werk van de Tsjechische katholieke intellectueel Tomáš Halík. Door zijn combinatie van doordachtheid en nuchterheid wijst hij de hedendaagse, gelovige en zoekende mens een te bewandelen geloofsweg, die de werkelijkheid ten diepste respecteert.
Twee boeken van hem zijn in het Nederlands beschikbaar: het bekroonde werk Geduld met God (ook gerecenseerd op deze website) en De nacht van de biechtvader, waarover deze recensie gaat. Anno 2017 verschijnt een derde boek in het Nederlands, met als titel Ik wil dat jij bent. De nacht van de biechtvader bestaat uit zestien los te lezen hoofdstukken, eigenlijk eerder essays, waarin verschillende aspecten van het christelijke geloof worden belicht. Hieronder zal ik een aantal gedachten uit de eerste zes hoofdstukken delen, zodat de lezer de sfeer kan opsnuiven, en de recensie toch niet te lang wordt.
De paradox van Pasen
Het eerste hoofdstuk is een beknopte weergave van de dieperliggende overtuiging van Tomáš Halík, namelijk dat het christelijke geloof in essentie een geloof is in de paradox van Pasen. Geloof dat de paradoxen van het leven niet ernstig neemt, moet doorgroeien naar geloof vanuit de paasparadox, waar de mens, ontdaan van alle hoop, toch beseft dat het allemaal niet tevergeefs was. Dit geloof staat in contrast met allerlei goedkope vormen van religie, die slechts de oppervlakte raken, maar vaak in hetzelfde bedje ziek zijn als het atheïsme, namelijk de ontkenning van het mysterie van het leven zelf.
Naakt geloof
Het tweede hoofdstuk geeft een frisse interpretatie voor de betekenis van geloof als een mosterdzaadje: het is een pleidooi voor geloof dat ontdaan is van overtollig ballast en arrogante, misplaatste zekerheid, en in plaats daarvan nietig kan zijn. Een naakt geloof dat volledig op God vertrouwt. Dit wordt in hoofdstuk drie verder uitgewerkt.
Hoofdstuk vier gaat in op Gods verborgenheid, door de lens van vier christelijke denkers van de twintigste eeuw: Teilhard de Chardin, Dietrich Bonhoeffer, Karl Rahner en Hans Urs von Balthasar. Halik legt uit dat een christelijke overtuiging hebben niet hetzelfde is als een christelijk geloof, wat namelijk een existentiële deelname van de mens aan Gods leven in navolging van Christus is.
In de diepte is God
In hoofdstuk vijf komt Halík op voor meer discretie in het geloof. Hij neemt allerlei vormen van luidruchtige bijeenkomsten op de korrel, waarbij versimpeling en trivialisering van het geloof niet ver weg zijn. Daartegenover plaatst hij de diepte: “Wie de levende God wil zoeken en daadwerkelijk Christus wil navolgen, moet de moed hebben in het diepe te leren zwemmen, niet in het ondiepe. God is namelijk diepte, en in het ondiepe is hij niet” (p. 57). Verder zegt hij: “Ik maak me er zorgen om dat we door onze te grote, te luide en te menselijke zekerheden de werkelijke grootheid verduisteren van het geheim, dat graag spreekt door zijn zwijgen, zich openbaart door zijn verborgenheid en dat zijn grootheid verbergt in het kleine en geringe. ‘Discretie’ – nadat de mensen haar volkomen belachelijk hebben gemaakt – trekt zich duidelijk terug uit allerlei gebieden van onze wereld, ook uit het religieuze; ik denk echter dat God haar niet opgeeft.” (p. 63)
Geloof en wetenschap
Het zesde hoofdstuk omschrijft en verheldert de moeilijkheden waar gelovige wetenschappers mee worden geconfronteerd. Halík legt uit hoe de wetenschap vaak religieuze uitspraken doet, en hoe ook de theologie ten prooi is gevallen aan het al te wetenschappelijk willen zijn, waardoor beiden hun boekje te buiten gaan. Hierbij verwijst hij naar de hedendaagse katholieke filosofische theologie van Nicholas Lash, “De God over wie het christelijk geloof spreekt, hoort helemaal niet in de fysica thuis. God is geen ‘fysische oorzaak van de wereld’, maar het geheim van de betekenis ervan” (p. 71). Zo betekent het begrip schepping voor de fysica een gebeurtenis van fysische orde, maar voor de theologie gaat het om het geheel van de werkelijkheid.
Niet licht, wel leesbaar
De meeste van deze essays vond ik erg relevant en heb ik met veel aandacht en een potlood in de hand gelezen. Enkele ervan zijn specifiek katholiek (over de paus en de eucharistie) en spreken een protestants-evangelische lezer misschien minder aan. De vertaling is van uitstekende kwaliteit. Het is geen lichte materie, en vergt enige concentratie bij het lezen omwille van filosofische en theologische verwijzingen en redeneringen. Toch merk je dat de auteur eigenlijk redelijk vrij schrijft, niet in de vorm van wetenschappelijke artikelen, maar eerder als in een preek, een gesprek, een essay. Dat maakt de teksten toegankelijk. Ook schrijft hij met veel concrete beelden, en is er veel humor en zelfrelativering verwerkt in zijn teksten.
De tijdsgeest duiden
Voor mij ligt de grote kracht van Tomáš Halík in het vernieuwende, bevrijdende perspectief dat hij biedt. Vanuit een diep begrip van en een oprechte bewogenheid voor de huidige maatschappij slaagt hij erin om de onderliggende tijdsgeest christelijk te duiden. De weg die hij daarvoor bewandelt, is de weg van de paradox van het menselijke en goddelijke leven, het vertrouwen op God, en het loslaten van allerlei secundaire halve waarheden. Tegenover de complexiteit van het leven zijn fanatieke en sektarische vormen van religie niet opgewassen, maar wel geloof dat de crises heeft doorlopen en tot nieuwe rijpheid komt. Halík reikt een hoopvol geloofsparadigma aan dat mensen aan de rand van de kerk misschien nog beter begrijpen dan de vaste kerkgangers omdat hij door de vele uiterlijke lagen van de religie zoekt naar en spreekt over de werkelijkheid. Als geloof zo wordt geduid en beleefd, is er veel ruimte voor gesprek en begrip.
Het boek is een aanrader voor wie zoekt naar dieper geloof, en niet zo gemakkelijk zijn plaats vindt binnen de kerk. Het is ook aan te bevelen voor iedereen die vanuit de geloofswerkelijkheid wil leven, zonder zich in religie te verliezen.
Tomáš Halík, De nacht van de biechtvader. Christelijk geloof in een tijd van onzekerheid (Boekencentrum, 2016, 187 blz.)
