door Daniël De Waele – Hoe komt het dat Spanje in één jaar meer boeken vertaalt dan de hele Arabische wereld gedaan heeft in de laatste duizend jaar? Om bij Spanje te blijven, hoe komt het dat dit land alleen een groter percentage aan wetenschappelijke literatuur geproduceerd heeft dan 46 moslimlanden samen? Zo kunnen we nog wel een tijdje doorgaan met vergelijkingen die niet bepaald gunstig uitvallen voor de islamitische wereld. Toch werd ooit in Bagdad het ‘huis van de wijsheid’ opgericht: een centrum van onderzoek en discussie, waar men klassieke filosofen bestudeerde naast wiskunde, astronomie, geneeskunde en natuurkunde. Men kan daarover lezen bij o.a. Jonathan Lyons, The House of Wisdom, en bij Eshan Masood, Science & Islam: A History. De vraag is dus: wat in Allahs naam is er gebeurd in de moslimwereld?
Robert Reilly legt het ons uit. De kaliefen die het ‘huis van de wijsheid’ hadden opgericht en uitgebreid, waren het Moetazilisme genegen. Moetazilieten waren moslimtheologen uit de 9eeeuw die een probleem hadden met de traditionele opvatting van de Koran. Traditioneel zag men de Koran als een afschrift van een oerboek dat van eeuwigheid in de hemel bij Allah was. ‘Was er dan naast Allah nog een god die ‘Koran’ heette?’ vroegen de Moetazilieten zich af, en leek dat niet verdacht veel op het christendom dat ook zoiets beweerde over hun Christus als eeuwig Woord van God? Nee, de Koran was ‘geschapen’, en men kon nu vrijelijk door nadenken en discussiëren die Koran interpreteren. In de praktijk was dat een rationalistisch, filosofisch doordenken. Door rede en reflectie kon men ook de natuur onderzoeken: een rationele Allah had immers een rationeel universum geschapen. De mens was vrij en dus verantwoordelijk. Wat goed was, was rationeel te achterhalen. Het Moetazilisme werd als staatsleer verplicht – er werd zelfs een inquisitie in het leven geroepen. Ene Ibn Hanbal die bleef vasthouden aan het idee dat de Koran eeuwig en ongeschapen is, werd in de kerker gegooid.
Maar toen andere kaliefen aan de macht kwamen, verwierpen die het elitaire moetazilisme, waar het volk trouwens geen sympathie kon voor opbrengen. Ibn Hanbal werd in ere hersteld en dat heeft de moslimgemeenschap geweten. Ibn Hanbal fulmineerde: ‘als leven en wereld door ratio doorgrond kunnen worden, waar is openbaring dan nog voor nodig?’ Hij en de aan hem verwante Asharieten (met Al Ghazali), redden de openbaring. Er vond een gigantische omslag plaats: voortaan zou de Koran allesbepalend zijn voor de overdenking en inrichting van het leven. Uitgangspunt daarbij was de absolute macht van Allah. “Weet gij niet, dat Allah macht heeft over alle dingen?” (2:2:106), kon men in de Koran lezen. Wat we dus in de natuur zien, is geen gevolg van natuurwetten (die zouden immers de macht van Allah inperken), het was een voortdurend handelen van Allah. Dan is wetenschappelijk onderzoek natuurlijk nutteloos, of erger zelfs: godslasterlijk. De vier islamitische rechtsscholen gingen de Koran en Hadith uitpluizen om er de Sjaria uit af te leiden. Tegen de 12eeeuw waren ze klaar en besloten ze dat verder onderzoek of interpretatie van de heilige Schriften niet meer nodig was. De poorten van de ijtihad (zelfstandige interpretatie) werden gesloten. Alles lag voor eeuwig en altijd vast.
Reilly bespreekt de kwalijke gevolgen van dit ‘Asharisme’ voor moraliteit, recht, vrije wil, en tekent de gevolgen van het opgeven van causaliteit en epistemologie. Het primaat van de wil (van Allah) voedt despotisme, gebrek aan rationalisme resulteert in complottheorieën tot in de pers toe, en rancune mondt uit in gewelddadig islamisme. Terrorisme wordt dan een morele plicht. Al met al geeft Reilly een nogal somber beeld van de islam. Gloort dan nergens hoop?
Reilly laat de voormalige paus Benedictus aan het woord. Er zijn maar twee opties: ofwel aanvaardt men het primaat van de ratio en vrijheid, ofwel houdt men zich aan het primaat van het irrationele. Het christendom heeft voor het eerste gekozen, wat inhoudt dat het gelooft in een grote Intelligentie die we kunnen vertrouwen. Moslims kunnen nog altijd kiezen voor de benadering van de Moetalizieten en sommigen doen dat ook. Maar zal de islamgemeenschap hen daarin volgen? Het blijft bang afwachten.
The closing of the muslim mind is geen opwekkend boek, maar het is ongemeen boeiend en geeft een helder inzicht in wat er in de soennietische islam is gebeurd, en nog aan de hand is.
Robert R. Reilly, The closing of the muslim mind, (Intercollegiate Studies Institute, 2011, 244 blz.)
