door Maarten Hertoghs – Het is niet eenvoudig wat Tom Holland gedaan heeft: 2500 jaar geschiedenis vertellen op een aangename manier. Er zijn al veel geschiedkundige werken verschenen die een algemeen overzicht geven, maar die blinken meestal uit in feitenoverzicht. Interessant, maar het is taaie biefstuk. Holland, auteur van historische boeken, is erin geslaagd om zijn biefstuk à point op te dienen. Hij doet dat door in elk hoofdstuk goed gekozen anekdotes te gebruiken als opstap voor de beschrijving van het denken van een bepaalde tijd of voor een beweging in de geschiedenis. Het verveelt niet.
Wie de Griekse, Joodse en kerkgeschiedenis kent, zal weliswaar veel herhaling zien. Vanuit het oogpunt dat je leert door herhaling, is dat natuurlijk niet mis. De verdienste van Tom Holland is dan ook niet dat hij veel nieuwe informatie aanreikt ten opzichte van andere geschiedkundige werken. Zijn verdienste is dat hij probeert een gemakkelijk leesbaar beeld te schetsen met oog voor de twee kanten van een verhaal. Botste Galileo met de Kerk, omdat die ‘anti-wetenschap’ zou geweest zijn? Dat wordt gemakkelijk aangenomen, maar Holland laat zien dat het verhaal veel genuanceerder en subtieler is. En was het de bedoeling van de Verlichtingsdenkers van het eerste uur om te breken met de kerk of het geloof? Holland toont aan dat ‘secularisatie’ of ‘Verlichting’ geen donderslagen bij heldere hemel waren, maar eerder producten van de kerkgeschiedenis en dat Verlichtingsdenkers sterk ingebed waren in het christelijk denken.
We kunnen overigens gerust stellen dat bovenstaande een sleutelpunt is in het discours van de schrijver. Het grote verhaal van Holland is dat in onze maatschappij, ons denken nog steeds de schaduw van God vereerd wordt (zie Nietzsche). We proberen ons te ontdoen van al wat christelijk is, maar de grotten waar de schaduw aanwezig is, zijn talrijk. Neem nu het humanisme dat beweert dogma-loos te zijn. De rechten van de mens vormen daar het moreel referentiekader. Waarop is de humanistische moraal dus gebaseerd? Op de rede? Nee, zegt Holland, de bron ligt in de geschiedenis, in het christelijke denken. Nietzsche zou het de schaduw van God noemen.
Enkele puntjes van kritiek moeten me toch van het hart. Tom Holland gaat uit van de bronnentheorie of Wellhausen-hypothese, wanneer hij op p.71-74 verwijst naar de evolutie polytheïsme – monotheïsme in de Pentateuch. De hypothese dat elke religie die evolutie doormaakt is intussen al lang dood en begraven. En wat de vertaling betreft, viel het me op dat de vertaler, waar de Bijbel geciteerd wordt, koos voor de Statenvertaling. Toch wel een gemiste kans. Er zijn nieuwere en beter begrijpbare vertalingen voorhanden.
De anekdotische aanpak én het grote verhaal dat Holland vertelt zorgen voor een aangenaam leesbare tocht door de (kerk)geschiedenis. Ik kan het boek aanbevelen aan wie geïnteresseerd is in een gebalanceerd geschiedkundig werk.
Tom Holland, Heerschappij, (Athenaeum, 2020, 639 blz.)
